Operationele slagkracht AIVD en MIVD onder druk door voorbereiding Wiv

Bij de voorbereiding en uitvoering van de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017 was er te weinig oog voor de uitvoering van de wet door de AIVD en MIVD. Nieuwe waarborgen ter bescherming van de privacy van burgers vragen extra activiteiten en daarmee extra capaciteit van de diensten. Daardoor resteert minder tijd voor de hoofdtaak: onderzoek doen in het belang van de nationale veiligheid. Uit het onderzoek van de Algemene Rekenkamer blijkt dat de operationele slagkracht en toekomstbestendigheid van de AIVD en MIVD onder druk staan.

Slagkracht AIVD en MIVD
Een belangrijk onderdeel van de nieuwe wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten (Wiv 2017) was de invoering van kabelinterceptie. Het onderscheppen van communicatie op internetkabels kan in potentie veel informatie opleveren en de slagkracht van de diensten vergroten. Maar door technische en juridische complicaties is sinds inwerkingtreding van de nieuwe wet nog geen gebruik gemaakt van kabelinterceptie. De effectiviteitswinst die het nieuwe inlichtingenmiddel moest opleveren, is nog niet verzilverd.

Uitvoering onderschat
Met kabelinterceptie zijn in de Wiv 2017 ook extra waarborgen ingevoerd voor een rechtmatige inzet van inlichtingenmiddelen. Zo mogen de AIVD en MIVD hun bijzondere bevoegdheden alleen gericht inzetten. De Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB) toetst vooraf de door de minister verleende toestemming voor inzet van bepaalde bevoegdheden om te voorkomen dat de persoonlijke levenssfeer van burgers onnodig wordt geschaad. Oordeelt de TIB negatief dan mogen de diensten de bevoegdheid niet inzetten. Daarnaast is nieuw dat gegevens die met bijzondere bevoegdheden zijn opgehaald op relevantie moeten worden getoetst. Ook zijn de eisen aan internationale samenwerking aangescherpt. De gevolgen van de invoering van de Wiv 2017 voor de uitvoeringspraktijk van de diensten is door de betrokken ministers en het parlement onderschat.

Minder tijd voor onderzoek
De extra waarborgen hebben aanvraagprocedures complexer gemaakt. Oorzaken zijn de tijd die gemoeid is met de rechtmatigheidstoets dan wel de accordering van de eigen dienstleiding, de discussies met de TIB over bepaalde aanvragen en de interne accordeerlijn voorafgaand aan de toets door de TIB. Ook het beoordelen en eventueel vernietigen van opgehaalde data vergt capaciteit. Door de toegenomen administratieve lasten resteert minder tijd voor het uitvoeren van onderzoek. Dit speelt vooral bij operationele teams die zich bezighouden met nieuwe of verborgen dreigingen en daartoe telefoontaps of de hackbevoegdheid willen inzetten. Dit heeft een negatief effect op de inlichtingenpositie van de AIVD en MIVD.

Oorzaken
De Algemene Rekenkamer constateert dat bij de totstandkoming van de wet snelheid boven inhoud ging. De betrokken ministers (BZK, Defensie) hebben geen uitvoeringstoets laten uitvoeren. Daardoor was er in de voorbereiding van en het debat over de nieuwe wet onvoldoende oog voor de financiële consequenties, effecten op de regeldruk en gevolgen voor de bedrijfsvoering van de AIVD en MIVD. Ook kregen de twee diensten te weinig budget om de Wiv 2017 te implementeren. Het extra geld dat de diensten wel kregen, werd door het late moment in het jaar waarop dit ter beschikking kwam aan andere doeleinden besteed.

De wet dwingt, de tijd dringt, de praktijk wringt
De implementatie van de Wiv 2017 is nog niet afgerond en vraagt nog steeds incidentele en structurele capaciteit, ook van ondersteunende afdelingen zoals Juridische Zaken en IT. De Algemene Rekenkamer constateert dat de knelpunten in de uitvoering van de Wiv 2017 voortvloeien uit onvoldoende balans tussen (politieke) ambities enerzijds en de beschikbare tijd, mensen en middelen anderzijds. Dit is een helaas vaker voorkomende disbalans bij de uitvoering van publieke taken. De inlichtingen- en veiligheidsdiensten zijn daarin niet anders dan andere uitvoeringsorganisaties. De Algemene Rekenkamer beveelt de ministers van BZK en van Defensie aan om bij wetswijziging tijdig een uitvoeringstoets of vergelijkbare toets uit te voeren. De betrokken ministers en het parlement kunnen zich zo vergewissen van behoud van kwaliteit van taakuitvoering wanneer er taken bijkomen of anders ingevuld worden. De Algemene Rekenkamer noemt het positief dat er wel een uitvoeringstoets plaatsvindt naar aanleiding van de evaluatie van de Wiv 2017 door de Commissie Jones-Bos.